مزاج شناسی و انواع مزاج در طب سنتی
عناصر چهارگانه:
برای تعریف، شناخت و راهنمای در باب انواع مزاج در طب سنتی ابتدا به تعریف حکیم اسماعیل جرجانی (۵۰۴ ق) در کتاب ذخیره خوارزمشاهی در باب مزاج شناسی اشاره میکنیم.در این کتاب آورده شده :
مزاج کیفیتی است در طب سنتی که از مخلوط شدن عناصر چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) در بدن پیدا میشود.
اخلاط چهارگانه بدن – عناصر اربعه در طب سنتی:
۱- هوا: هوا را در کتب طب سنتی عنصری گرم و تر معرفی میکنند. مثلاً وقتی شما آب را حرارت می دهید، بخار می شود. بخار آب نسبت به خود آب از سطح انرژی بالاتری برخوردار است، چرا که برای تبدیل آب به بخار بایستی انرژی مصرف و آب را گرم کنیم. بنابراین هوا نسبت به آب گرم تر است. از این رو به خاطر وجود بخارات و گازها در هوا و گرم تر بودن هوا نسبت به مایعات، منشأ این بخارات و گازها را هوا می گویند. هوا گرم و تر است.
۲- آتش: طبیعت آتش گرم و خشک است. در گرمی آتش بحثی نیست، امّا برای درک خشکی آن کافی است توجه کنیم که تأثیر آتش بر رطوبت ها چگونه است؟ وقتی جسم مرطوبی را حرارت دهید، خشک می شود. آفتاب وقتی به زمین باران خورده می تابد، زمین را خشک می کند. لذا می گویند آتش گرم و خشک است.
۳- خاک: طبیعت خاک سرد و خشک است. برای تبدیل سنگ معدن به مایع باید آن را با حرارت زیاد ذوب کنیم. یعنی خاک نسبت به آب سرد و خشک تر است. وقتی همین خاک را حرارت می دهیم و ذوب می کنیم، گرم تر شده و روان (مایع) می شود. لذا خاک سرد و خشک است.
۴- آب: طبیعت آب سرد و تر است. تر بودن و رطوبت آن که واضح است. امّا از توضیح بالا مشخص شد که آب نسبت به هوا سرد تر است. پس آب سرد و تر است.
مزاج شناسی و انواع مزاج:
طبق کتاب ذخیره خوارزمشاهی از تاثیر این ۴ عنصر که در بالا اشاره شد، ۹ حالت مختلف پدید می‌آید که آن‌ها را با هم مرور میکنیم.توجه داشته باشید که ۴ مورد ابتدایی انواع مزاج های اصلی نامیده میشود:
- مزاج گرم (آتش).
- مزاج سرد (خاک).
- مزاج تر (آب).
- مزاج خشک (باد).
و از ترکیب این عناصر انواع مزاج زیر بدست می آید:
۱. مزاج گرم و خشک (صفراوی)
۲. مزاج گرم و‌تر (دموی)
۳. مزاج سرد و خشک (سوداوی)
۴. مزاج سرد و تر (بلغمی)
در مورد برخی افراد در طب سنتی این اصطلاح به کار می‌رود که عناصر چهارگانه در تعادل هستند و اصطلاحا این افراد مزاج معتدل دارند.
دربارهٔ راهنمای مزاج شناسی ، ابن سینا در قانون در طب می‌نویسد: اجناس الدلایل آلتی من‌ها یتعرف احوال الامزجه عشره. (یعنی مزاج‌ها را از ده راه می‌توان شناخت)
حس لامسه ساده ترین راه برای تشخیص انواع مزاج
در کتاب خلاصه الحکمه نوشته حکیم عقیلی خراسانی آمده‌است در مورد راهنمای تشخیص و مشخصات انواع مزاج آمده است که لامسه بهترین و سریع‌ترین راه ورود به تشخیص مزاج‌ها است. درک این روش حتی برای افراد عادی نیز تا حدودی آسان است. طبیب باید خود مزاج معتدل داشته باشد، و اگر از لمس متوجه اختلاف دما نشود،متوجه میشود که آن شخص، دارای مزاج معتدل است.
اگر طبیب، به وسیله حس لمس، احساس گرمی یا سردی در شخصی نماید، دلالت بر گرمی یا سردی مزاج آن شخص دارد، مشروط بر این که گرمی و سردی به سبب امر خارجی عارض نشده باشد.به عنوان مثال در صورتیکه فردی در اثر مجاورت با بخاری گرم شده باشد نمی توان با لمس بدن وی و حس کردن گرما به طبع وی پی برد.
در مباحث جداگانه‌ای تحت عنوان: سخنات و مبردات، کلیه عوامل گرم‌کننده و سردکننده بدن را که باعث افزایش یا کاهش درجه حرارت اشخاص میشود ذکر کرده‌اند. در سال‌های اخیر نرم‌افزارهایی نیز برای تشخیص مزاج طراحی شده‌است که از جمله آن‌ها می‌توان به آزمون مزاج‌سنجی که در سایت طبایع ارائه شده‌است اشاره کرد اما در این خصوص همیشه نظر یک پزشک حاذق،دقیق‌تر خواهد بود.
به‌طور کلی صاحبان هریک از انواع مزاج های چهارگانه در یک سری ویژگی‌های ظاهری و اخلاقی و رفتاری مانند هم هستند. برای مثال سوداوی‌ها افرادی ریز بین و واقع نگرند و دموی‌ها افرادی بلند پرواز و سخت کوش. مزاج‌شناسی بررسی مجموعه ای از مؤلفه‌ها ـ من جمله رنگ پوست، پیکره و اندام، چگونگی بخشهای چهره مانند بینی و چشم‌ها، میل و توان جنسی، عادت‌های رفتاری و …. ـ در یک فرد برای تشخیص مزاج وی میباشد .
انواع مزاج و سال‌های عمر
قدما معتقد بودند ارتباط تنگاتنگی مابین سال‌های عمر انسان و مزاج او وجود دارد.
- کودکی، مزاج کودک گرم و تر است (خون).
- جوانی، جوانان مزاجی گرم و خشک دارند (صفرا).
- میانسالی، مزاج در میانسالها سرد و تر (بلغم).
- پیری، در پیری مزاج شخص به طرف سردی و خشکی می‌گراید (سودا).
البته در این تقسیم‌بندی اختلاف نظرهایی وجود دارد.
انواع مزاج طب سنتی – راهنمای مزاج شناسی – مشخصات انواع مزاج -راهنمای تشخیص مزاج
برخی مشخصات انواع مزاج در طب سنتی
فردی که مزاجش گرم و خشک است، صفراوی مزاج است. بدن این دسته افراد حرارت زیادی دارد، پوستشان اغلب خشک است، اغلب لاغر هستند، عطش زیادی دارند، اگر فردی بداند مزاجش گرم و خشک است می تواند در رژیم غذایی خود نکاتی را لحاظ کند؛ به عنوان مثال نباید از ادویه جات تند زیاد استفاده کند.
زیرا بیشتر ادویه جات حرارت بدن را بالا برده و در این افراد ایجاد آلرژی میکنند.در مقابل باید برای تعدیل مزاج خود از مواد غذایی سرد و مرطوب استفاده کند مثل کاهو، خیار، آلو.
افرادی که مزاجشان سرد و مرطوب است، بلغمی مزاج هستند. بیشتر وقتها این افراد بدنشان سرد است و رطوبت زیادی دارد. این افراد نباید از ماست یا کاهو زیاد استفاده کنند. در عوض باید ادویه، گردو، دارچین، زنجبیل، خرما، زیتون بیشتر مصرف کنند.
کسانی که طبیعت گرم و مرطوب دارند افراد پرخون هستند و حجم خون در بدنشان بیش از حد معمول است و به همین دلیل به راحتی چهره شان سرخ و برافروخته می شود.
زود عصبانی می شوند، گرمایی هستند، عرق زیادی می کنند و حالت برافروختگی، کلافگی و سنگینی روی سینه دارند.
در روایات آمده است که پیامبر(ص) فرمود: «حجامت کنید قبل از آن که غلیان خون شما را بکشد» غلیان خون در واقع غلبه دم (خون) است و در اصطلاح به این دسته از افراد دموی مزاج هم می گویند.
این دسته از افراد بیشتر در معرض سکته قرار دارند و باید غذاهای سرد و خشک بیشتر بخورند. ترشی، سرکه، آبلیمو، آبغوره، کاهو، عرقی جات خنک، شاه تره و کاسنی برای آن ها مفید است.
مصرف گوشت زیاد برای دموی مزاج ها مفید نیست زیرا خون بدن آن ها را زیاد می کند.
حجامت برای کم کردن غلظت خون برای این دسته از افراد بسیار مفید است. در مواردی این افراد به خون دماغ دچار می شوند و در این حالت بدن در واقع نسبت به پرخونی واکنش نشان می دهد و خون را دفع می کند.
در مزاج سرد و خشک که سودا گفته می شود هم نشانه هایی برای تشخیص وجود دارد.بهترین راهنمای تشخیص سودایی مزاج ها این است که بیشتر سودایی مزاج ها لاغر هستند، کف دست و پایشان عرق می کند و به علت مزاج خود از نظر روحی- روانی دچار مشکل می شوند.
وسواس و تردید زیادی دارند و ضعف حافظه پیدا می کنند. سودایی مزاج ها نمی توانند به دیگران اعتماد کافی کنند و دایم تغییر عقیده می دهند.
نکته این جاست که مصرف بسیاری از فست فودها و غذاهای آماده، سودا را زیاد می کند و شاید یکی از دلایل کم تحملی و پرخاشگری و ناهنجاری های رفتاری در نسل جوان، افزایش سودای ناشی از تغذیه ناسالم امروزی باشد، بهتر است افراد سودایی خاکشیر زیادی مصرف کنند و توت، گوشت گوسفند، ماهی، شربت سکنجبین را در رژیم خود بگنجانند و گوشت گاو و گوساله کمتر مصرف کنند.
گاهی فردی مزاج ترکیبی دارد یعنی پس از بررسی مشخص می شود معده فرد سرد و کبدش گرم است.
این فرد اگر سردی بخورد ضعف می کند و اگر گرمی بخورد پوستش ملتهب می شود و پزشک باید مزاج فرد را به طور دقیق مشخص و سپس تلاش کند او را طبق مزاج ترکیبی اش درمان کند.
فراموش نکنید که اساس سلامت در طب سنتی برقراری تعادل مزاجی است به نحوی که هیچ مزاجی بر دیگری غلبه نداشته باشد.
انواع مزاج طب سنتی – راهنمای مزاج شناسی – مشخصات انواع مزاج -راهنمای تشخیص مزاج
مزاج و فصول سال
باید بدانیم که در طب سنتی هر فصل سال نیز طبع و مزاج خود را دارد.از این روی همیشه حکما و طبیبان اعتقاد داشتند که در هر فصلی بایستی خوراکی های سازگار با آن فصل میل شود.برای این موضوع مزاج شناسی خود فرد هم باید لحاظ شود.البته خداوند متعال هم طبق طبع هر فصل روییدنی های مناسب آن فصل را خلق نموده است.مثلا در فصل گرم سال خیار،هندوانه و انواع میوه های با طبع خنک در دسترس ما هست و …
قدما معتقد بودند:
- بهار، گرم و تر است. در این فصل غلبه مزاج خونی زیاد روی می‌دهد. تغییرات کیفی خون در این فصل ظهوری کامل دارد.
- تابستان، گرم و خشک است و هم مزاج صفراء است. از علایم این مزاج، تشنگی است.
- پاییز، سرد و خشک است و به مزاج سوداء نزدیک است. خشکی پوست از علایم این فصل است.
- زمستان، سرد و تر بوده و غلبه بلغم در این فصل زیاد بروز می‌کند. کندی هضم و بیماری سرماخوردگی بیشتر در این فصل دیده میشود.
راهنمای مزاج شناسی اعضاء بدن:
باید بدانیم که در طب سنتی هر کدام از قسمت های بدن انسان نیز دارای طبع مخصوص به خود میباشد.
- قلب گرم و خشک.
- شریان گرم و خشک.
- ورید گرم و خشک.
- خون گرم و تر.
- کبد گرم و تر.
- گوشت گرم و تر.
- کلیه گرم و تر.
- طحال سرد و خشک.
- مو سرد و خشک.
- استخوان سرد و خشک.
- زرد پی سرد و خشکد.
- غضروف سرد و خشک.
- عصب سرد و خشک
- چربی سرد و تر
- مغز سرد و تر
- نخاع سرد و تر
طبق اعتقاد حکما بسیاری از بیماری ها از تاثیر انواع مزاج و طبایع بر قسمت های مختلف بدن حادث میشوند.به عنوان مثال خوردن بیش از حد خوراکی های سرد و تر برای مغز که خود نیز سرد و تر هست مناسب نیست و می تواند باعث کسالت و بی حالی شود.
مهرزاد لطفی
خیلی مطلب خوبی بود ممنون